Áhættustýring

Áhættustýring LV byggir á stefnum stjórnar, áhættustefnu og áhættustýringarstefnu. Stefnurnar byggja á ákvæðum laga, reglugerða og öðrum gildum viðmiðum.

Markmið með stefnunum er að auka rekstraröryggi. Áhersla er á að stefnurnar og framkvæmd þeirra séu virkir þættir í starfseminni og að þær tengist ákvörðunarferlum sjóðsins í stefnumótandi málum, við innleiðingu og í daglegum rekstri. Einnig er áhersla á að stjórn og stjórnendur hafi góða sýn yfir helstu áhættuþætti í rekstrinum og þekki hlutverk sitt í ferli áhættustýringar og eftirlits. Þá er áhersla á að stjórn, stjórnendur og annað starfsfólk meti áhættu við ákvarðanatöku eftir því sem eðlilegt er hverju sinni.

• Áhættustjóri ber ábyrgð á starfssviði áhættustýringar hjá sjóðnum. Stjórn felur framkvæmdastjóra, starfsfólki áhættustýringar og eftir atvikum öðru starfsfólki sjóðsins umsjón með daglegri framkvæmd áhættustefnu og áhættustýringarstefnu.
• Eftirlit stjórnar felst m.a. í reglulegri upplýsingamiðlun framkvæmdastjóra til stjórnar, upplýsingamiðlun áhættustýringar og annarra starfsmanna til framkvæmdastjóra og stjórnar, árlegri úttekt innri og ytri endurskoðunar og starfi endurskoðunarnefndar sjóðsins. Þá hefur endurskoðunarnefnd og innri og ytri endurskoðendur sjóðsins mikilvægu hlutverki að gegna í eftirfylgni með framkvæmdinni.
• Áhættustjóri er sjálfstæður í störfum sínum, heyrir beint undir framkvæmdastjóra og hefur milliliðalausan aðgang að stjórn, endurskoðunarnefnd og þeim upplýsingum sem hann þarf til að sinna hlutverki sínu.

Eftirlitskerfi sjóðsins

Hluti af áhættustýringu er eftirlitskerfi sjóðsins. Það er fjölþátta kerfi sem tekur til mannauðs, verklagsreglna og annarra aðfanga sem nauðsynleg eru til að hægt sé að sinna áhættustýringu, eftirliti og stjórnun áhættuþátta á fullnægjandi hátt. Eftirlitskerfið samanstendur af stefnumörkun, verklagi, aðferðum og skýrslugerð sem nauðsynleg eru til að greina, meta, vakta og stýra áhættu með reglubundnum hætti og í einstökum tilfellum.

Stjórn, stjórnendur, starfsfólk, innri og ytri endurskoðendur ásamt endurskoðunarnefnd sjóðsins koma að eftirlitskerfinu. Hér að neðan er yfirlitsmynd af eftirlitskerfi sjóðsins.

Rekstur lífeyrissjóðs er margbrotinn. Í sinni einföldustu mynd tekur sjóðurinn á móti iðgjöldum frá launagreiðendum fyrir hönd sjóðfélaga, ávaxtar þau og greiðir út lífeyri til sjóðfélaga við starfslok og vegna áfalla. Í slíkum rekstri felast margvíslegir áhættuþættir sem skipt er í fimm yfirflokka og undirflokka:

Fjárhagsleg áhætta snýr að fjárfestingum sjóðsins og hefur að gera með sveiflur á virði verðbréfa, áhættu vegna gjaldmiðlasamsetningar eigna sjóðsins, áhættu vegna verðbólgu þar sem réttindi sjóðfélaga eru verðtryggð sem þýðir jafnframt að allar skuldbindingar sjóðsins eru verðtryggðar. Einnig er sjóðurinn að hluta berskjaldaður fyrir uppgreiðslu skuldabréfa og endurfjárfestingaráhættu.

Mótaðilaáhætta snýr einnig að fjárfestingum sjóðsins og varðar þá áhættu að mótaðilar standi ekki við skuldbindingar sínar. Mótaðilaáhætta varðar einnig samþjöppun í eignasafninu, að hún verði ekki of mikil, ekki of tengd einstaka atvinnugreinum eða landsvæðum.

Lífeyristryggingaráhætta snýr að hættunni á að sjóðurinn vanmeti lífeyrisskuldbindingar sínar eða að óvissu tengdum lýðfræðilegum þáttum, svo sem forsendum um dánar- og örorkutíðni auk forsendna um vexti og verðbólgu.

Rekstraráhætta snýr að hættunni á fjárhagslegu tapi og/eða neikvæðum áhrifum á orðspor sjóðsins vegna ófullnægjandi innri kerfa, stefnu eða verkferla, háttsemi starfsmanna eða ytri þátta. Hér er allur rekstur sjóðsins undir og varðar m.a. stjórnarhætti, sviksemisáhættu, áhættu vegna upplýsingakerfa, áhættu vegna netógna og pólitískrar áhættu.

Áhætta tengd loftslagsbreytingum er tvískipt. Annars vegar er það raunlæg áhætta (e. physical risk) sem stafar beint af loftslagsbreytingunum sjálfum og hins vegar umbreytingaráhætta (e. transition risk) sem kemur til vegna aðgerða til að stemma stigu við þeim. Slíkar aðgerðir geta t.d. leitt til minnkandi eftirspurnar eftir tilteknum vörum og þjónustu og/eða til þess að ákveðnar eignir verði verðlausar (e. stranded assets). Áhætta tengd loftslagsbreytingum snýr nánast alfarið að eignasöfnum sjóðsins.

Um veigamikla áhættuþætti í starfsemi LV – áhættusnið sjóðsins

Sjóðurinn metur reglulega hvaða áhættuþættir eru veigamestir í starfseminni. Við matið er litið til lengri tíma og m.a. byggt á því hvaða áhrif áhættuþættir geti haft á tryggingafræðilega stöðu, hverjar séu líkur á að áhætta raungerist og að hve miklu leyti sé hægt að bregðast við og stýra áhættunni. Þeir áhættuþættir sem metnir eru veigamestir í starfsemi sjóðsins eru markaðsáhætta, gjaldmiðlaáhætta, verðbólguáhætta, landsáhætta og lýðfræðileg áhætta.

Markaðsáhætta Til að ávaxta iðgjöld sjóðfélaga fjárfestir sjóðurinn í verðbréfum sem sveiflast í virði eftir stöðu markaða hverju sinni.

Gjaldmiðlaáhætta Hluti eignasafna sjóðsins er erlendar eignir en lífeyrisskuldbindingar sjóðsins eru eingöngu í íslenskum krónum. Sveiflur í gengi gjaldmiðla hafa því áhrif á jafnvægi eigna og skuldbindinga sem geta verið jákvæðar eða neikvæðar.

Verðbólguáhætta Réttindi sjóðfélaga í sameignardeild eru að fullu verðtryggð og breytast í samræmi við breytingar á vísitölu neysluverðs til verðtryggingar. Þetta þýðir að allar skuldbindingar sameignardeildar eru verðtryggðar en aðeins hluti af eignum eru verðtryggðar.

Landsáhætta Yfir helmingur eignasafns sameignardeildar er innlendar eignir og það getur haft neikvæðar afleiðingar ef illa gengur á innlendum mörkuðum eða yfirleitt í íslensku hagkerfi.

Lýðfræðileg áhætta Meðal veigamestu forsenda í uppgjöri skuldbindinga sameignardeildar eru forsendur um lífs- og dánarlíkur sjóðfélaga.

Fylgst er með skilgreindum áhættuþáttum í rekstri sjóðsins en vegna eðli starfseminnar er misjafnt eftir áhættuþáttum hvernig og hvort hægt er að bregðast við. Dæmi um áhættuþátt sem erfitt er að stýra er lýðfræðileg áhætta.

Nánari upplýsingar um áhættuþætti í rekstri sameignardeildar og séreignardeilda sjóðsins eru í skýringum 19-23 í ársreikningi og einnig í kafla 6 í áhættustefnu sem er birt á vef sjóðsins.

Þróun eignamarkaða og verðbólga

Helstu áskoranir á árinu 2022 voru meðal annars erfiðar markaðsaðstæður en lækkanir hafa verið á innlendum og erlendum verðbréfamörkuðum á sama tíma og vextir hafa almennt farið hækkandi innanlands og erlendis. Þetta hefur haft neikvæð áhrif á eignasöfn sjóðsins. Því til viðbótar hefur verðbólga aukist og var 9,6% árinu. Lækkanir á eignamörkuðum og mikil verðbólga hefur haft umtalsverð neikvæð áhrif á tryggingafræðilega stöðu sjóðsins enda hefur hún breyst frá því að vera 3,5% í árslok 2021 í það að vera –5,6% í árs lok 2022. Sjá nánari umfjöllun um eignasöfn sjóðsins, þróun á mörkuðum og verðbólguþróun í kafla IV um eignasöfn og umfjöllun um tryggingafræðilega stöðu í kafla II um lífeyrisafurðir.

Breytingar á réttindakerfi sameignardeildar

Síðastliðin tvö ár hefur verið unnið að undirbúningi og innleiðingu aðlögunar réttindakerfis sameignardeildar að hækkandi lífaldri sjóðfélaga og nýjum viðmiðum í þeim efnum. Það þýðir breyttar forsendur við mat á skuldbindingum sjóðsins í tryggingafræðilegri athugun.

Þetta er dæmi um hvernig lýðfræðileg áhætta hefur raungerst í rekstri sjóðsins og annarra lífeyrissjóða innanlands og erlendis. Breytingar sem ráðist var í á árinu eiga sér ekki fordæmi í 67 ára sögu sjóðsins. Með þeim er brugðist við þeirri staðreynd að lífslíkur yngri kynslóða hafa aukist meira en lífslíkur eldri kynslóða og er viðbúið að svo verði áfram. Til að bregðast við þessari þróun staðfesti fjármála- og efnahagsráðuneytið nýjar dánar- og eftirlifendatöflur með spá um lækkandi dánartíðni í desember 2021. Nýjar töflur hafa verið notaðar fyrir sameignardeild, með aðlögun að sjóðfélögum LV, í tryggingafræðilegri athugun í lok árs 2021 og nú í lok árs 2022. Jafnframt voru gerðar breytingar á réttindakerfi sameignardeildar sjóðsins til að stuðla að jafnræði kynslóða sjóðfélaga. Nánari upplýsingar um þessar breytingar er að finna í kafla II um lífeyrisafurðir. Einnig er að finna ítarlegar upplýsingar um breytingarnar í gögnum í tengslum við ársfund sjóðsins frá því í mars 2022 á vefsíðu sjóðsins.

Vanskil sjóðfélagalána og iðgjalda

Þrátt fyrir aukna verðbólgu og hækkandi vexti hafa vanskil sjóðfélagalána ekki aukist. Vanskilahlutfall, mælt sem fjárhæð lána í yfir 90 daga vanskilum sem hlutfall af samanlögðum sjóðfélagalánum, náði sínu lægsta gildi til margra ára í október 2022. Frá þeim tíma hafa vanskil aukist lítillega og gætu þau aukist enn frekar á næstu mánuðum og misserum þegar vaxtahækkanir hafa skilað sér í aukinni greiðslubyrði fyrir lántaka. Ástæðan fyrir því að vaxtahækkanir hafa ekki skilað sér að öllu leyti í aukinni greiðslubyrði er sú að stór hluti lántaka er með fasta vexti á lánum sínum til þriggja eða fimm ára. Sjá nánari umfjöllun um vanskilahlutfall í skýringu 19.2 og 20.2 í ársreikningi. Svipaða sögu er að segja um vanskil iðgjalda sem hafa enn sem komið er ekki aukist.

Helstu verkefni áhættustýringar á árinu 2022

Eigið áhættumat

Eitt af helstu verkefnum áhættustýringar ár hvert er framkvæmd á svonefndu eigin áhættumati sem stjórn sjóðsins ber ábyrgð á. Megináhersla þetta árið var framkvæmd áhættumats vegna síaukinna netógna. Það var mat vinnuhópsins sem framkvæmdi áhættumatið að varnir, eftirlit og áhættumildandi aðgerðir séu í góðu horfi hjá sjóðnum. Afrakstur vinnunnar jók þekkingu starfsfólks, stjórnenda og stjórnar á áhættuþáttum í tengslum við netógnir og urðu til umbótaverkefni sem miðuðu að því að styrkja varnir sjóðsins enn frekar. Vinnu við sum verkefnanna er lokið, önnur verkefni eru í vinnslu eða á verkefnaskrá.

Sviðsmyndagreining vegna tryggingafræðilegrar stöðu

Önnur áhersla við framkvæmd eigin áhættumats var sviðsmyndagreining varðandi mögulega þróun tryggingafræðilegrar stöðu sameignardeildar á árinu. Þetta var gert vegna þeirrar neikvæðu þróunar sem átti sér stað á innlendum og erlendum hlutabréfamörkuðum, ásamt aukinni verðbólgu og hækkandi vaxta og vegna þess að óvíst var hvort eða hvenær fjármála- og efnahagsráðuneytið myndi samþykkja fyrirhugaðar samþykktabreytingar sem samþykktar voru á ársfundi sjóðsins í mars 2022. Stjórn sjóðsins lagði sérstaka áherslu á að fylgst yrði náið með stöðunni ef þyrfti að gera breytingar á fyrirhuguðum samþykktabreytingum vegna neikvæðrar tryggingafræðilegrar stöðu sjóðsins.

Undirbúningur vegna mats á áhættu eignasafna vegna loftslagsvár

Innleiðing á stefnu sjóðsins um ábyrgar fjárfestingar hélt áfram á árinu. Sem hluti af því hefur sjóðurinn hafið vinnu við að greina kolefnisfótspor eignasafna sjóðsins miðað við skilgreinda aðferðafræði TCFD[12] og PCAF[13]. Helstu áskoranir í þeim efnum er aðgengi að gögnum, að leggja mat á hversu áreiðanleg gögnin eru, að skilja hvað mælingarnar gefa til kynna og hvort eða hvernig hægt sé að nýta sér þær við rekstur eignasafna og áhættustýringu.

Verkefni áhættustýringar á næstunni

Verkefni áhættustýringar fram á veginn eru reglubundin verkefni sem dreifast yfir árið og varða áframhaldandi þróun eftirlitskerfis sjóðsins.

Það er ljóst að innleiðing á regluverki tengdu sjálfbærni, innleiðing reglugerða ESB um flokkunarkerfi fyrir sjálfbæran rekstur (e. EU Taxonomy) og innleiðing reglugerðar um upplýsingagjöf um sjálfbærni í fjármálaþjónustu (e. SFRD / Sustainable Financial Disclosure Regulation) í íslenska löggjöf, verður umfangsmikið verkefni næstu misserin. Samkvæmt reglugerðunum þarf sjóðurinn að kynna og útskýra fyrir sínum sjóðfélögum hvernig hann metur sjálfbærniáhættu í rekstrinum, einkum með tilliti til eignasafna sinna.

Mikilvægt skref í vinnu næstu missera verður m.a. að ljúka við greiningu á kolefnisfótspori eignasafna og framkvæma áhættumat og sviðsmyndagreiningar fyrir eignasöfn sjóðsins vegna mismunandi sviðsmynda í ljósi umhverfismála og loftslagsbreytinga. Sú vinna verður með aðkomu áhættustýringar, eignastýringar og lögfræðisviðs og eftir atvikum öðrum aðilum.

Regluverkið mun að líkindum einnig leggja enn ríkari skyldur á sjóðinn hvað varðar mat á áhrifum fjárfestinga á líffræðilegan fjölbreytileika og vistkerfi heimsins yfirleitt þar sem þróun þeirra er virkur þáttur í starfsumhverfi útgefenda fjármálagerninga sem sjóðurinn fjárfestir í. Allt miðar þetta að því að bregðast við loftlagsvánni sem vísindasamfélagið, stjórnvöld ríkja og alþjóðlegar stofnanir eru almennt sammála um að muni að óbreyttu hafa afdrifaríkar afleiðingar fyrir mannkynið.

_____________________________________________________________________________________________________________________

[12] Task Force on Climate-Related Financial Disclosures (www.fsb-tcfd.org/)

[13] Partnership for Carbon Accounting Financials (www.carbonaccountingfinancials.com)